بخشی از کتاب آسمان شناسی برای همه

بخشی از کتاب آسمان شناسی برای همه اثر تألیف مفسر عظیم الشأن حضرت آيت الله سید جوادسید فاطمي :

با حرکت ستاره های آسمان آشنا می شویم .
خورشید که بنظر ما یک شخصیت برجسته آسمان است در واقع یک ستاره است از ستاره های ثابت با این فرق که خیلی به ما نزدیک است بطوی که وقتی در بالای افق ظاهر می شود نور او مانع رویت سایر ستارگان می باشد، حرکت او را که همه روزه مشاهده می کنیم حرکت مستقلی نیست بلکه او نیز از قانون عمومی تبعیت نموده مانند همه موجودات آسمان از مشرق بمغرب می گیرد و چون با گردش خورشید آشنا بوده و کم و بیش ساعت را با حرکت او تشخیص می دهیم شب نیز اگر ستاره را که درخط سیر آفتاب قرار دارد نشان کرده و بگردش او دقت نمائیم خواهیم دید که حرکت او نیز عیناً حرکت خورشید است و در نتیجه خواهیم توانست وقت و ساعت را از گردش ستارگان نیز استفاده نمائیم.
تخلف خورشید از قانون آسمان
خورشید چنانکه گفته شد از قانون عمومی سرپیچی نمی کند اما نباید فراموش کرد که او این کار را با ترشروئی مختصری انجام می دهد و در بیست و چهار ساعت چهار دقیقه تأخیر می نماید، و این یک تخلف بی مورد نیست بلکه بواسطۀ اوست که در فصول چهارگانه بهار و تابستان و پائیز و زمستان آسمان تغییر شکل داده و ما شبها نقشه های
تازه ای در بالای سر خود مشاهده می کنیم .
اینک روی این حساب و نیز روی حساب حرکت شبانه روزی نقشه های آسمان را در چند شکل مهم نشان می دهیم .


فهرست نقشه های آسمان
با اختلاف فصول و ساعات
 
آسمان در شبهای    اول شب    نصب شب    آخرشب      
فروردین    نقشۀ 3 و 7    نقشۀ 7    نقشۀ 10      
اردیبهشت    نقشه 7    نقشۀ 7 و 10    نقشۀ 10 و 15      
خرداد    نقشۀ 7    نقشۀ 10    نقشۀ 15      
تیر    نقشۀ 7 و 10     نقشۀ 10    نقشه 15      
مرداد    نقشۀ 10    نقشۀ 10 و 15    نقشۀ 15 و 3      
شهریور    نقشۀ 10    نقشۀ 15    نقشۀ 3      
مهر    نقشۀ 10 و 15    نقشۀ 15    نقشۀ 3      
آبان    نقشۀ 15    نقشۀ 15 و 3    نقشۀ 3 و 7      
آذر    نقشۀ 15    نقشۀ 3    نقشۀ 7      
دی    نقشۀ 15 و 3    نقشۀ 3    نقشۀ 7      
بهمن    نقشۀ 3    نقشۀ 3 و 7    نقشۀ 7 و 10      
اسفند    نقشۀ 3    نقشه 3و 7    نقشۀ 10     

شکل 3 : آسمان در شبهای دی و بهمن و اسفند(وایل شب) و در سایر اوقاتی که در فهرست نقشه های آسمان(ص29) قید شده .
_____________________________
تشخیص دهیم باید متوسل شویم بستاره هائیکه در اول شب طلوع و در آخر شب غروب دارند زیرا ستارۀ که دارای صفت مزبور باشد چون از دائره نصف النهار گذشت و بطرف مغرب سرازیر شد زوال در شب متحقق می شود، در این باره حدیثی هم از امام ششم حضرت جعفر بن محمدالصادق سلام الله علیها وارد شده و علامه مجلسی نیز در کتاب اختیارات نقل کرده است : عمربن حنظله از حضرت صادق علیه السلام سوال می کند که بچه چیز زوال شب را بشناسیم حضرت فرمود بستاره هائیکه در اول شب ظاهر می شوند و در آخر شب غروب می کنند الحدیث، و چون ستارگان در نتیجۀ حرکت انتقالی زمین هر شب چهار دقیقه زودتر غروب می کنند بدین جهت نمیتوان همیشه با ستارۀ معینی نصف شب و زوال را تشخیص داد پس اولی آنست که در هر هفته یک مرتبه نشان کرد و ستاره دیگری را که در ردیف همان ستاره ها قرار دارد برای این امر انتخاب نمود.

(شکل 3) توجه
عموماً در نقشه ها چهار جهت اصلی شمال، جنوب، مغرب، مشرق، تعیین شده است ، و چون ما در عرض شمالی زمین واقع شده ایم.


در منطقۀ جنوب چه خبر است؟
ما در قسمت شمالی کرۀ زمین واقع شده ایم، و آسمان را ازهمین نقطه تماشا می کنید. فلذا تابحال صورتهای منطقۀ استوائیه نیز بمرور در عرض یکسال از برابر نظر ما گذشت فقط منطقۀ جنوبی از آسمان باقیمانده که ستارها و صورت های آن محل نسبت بافق ما ابدی القخاء هستند و در هیچ فصلی از فصول سال برای ما ظاهر نمی شوند.
البته کسی که مدتی زحمت کشیده و صورتهای شمالی و استوایی را بازدید نموده و نشان کرده است او برای اینکه معلومات خود را در آسمان شناسی تکمیل کند و از شناختن تمام مناطق آسمان حتی منطقۀ جنوبی نیز فارغ شود، بالطبع میل می کند ولو یکبار و برای این منظور بنقطۀ از نیمکره جنوبی زمین مسافرت نماید.
اما شما می توانید بطائر سبکبال خیالتان اجازه دهید او شما را بسرعت فوق سرعت نور بآن سامان می رساند.
وقت شب است و شما(در عالم تصور و خیال) کنار دماغۀ جنوبی آمریکای جنوبی ایستاده اند، یک نظر بآسمان می اندازید بالطبع شما را چند لحظه دهشتی آمیخته بتعجب فرا می گیرید زیرا وضع آسمان از چند جهت بکلی تغییر کرده است .
1- شما همیشه عادت داشتید در اول نظر دب اکبر و جدی را در جانب شمال پیدا می نمودید، الان هرچه نگاه می کنید از آنها خبری نیست و اگر یک سال تمام هم آنجا مکث کنید مطمئن باشید که زیارت نخواهید نمود زیرا شما تغییر مکان داده و در نیمکرۀ جنوبی زمین قرار گرفته اید در اینصورت ستاره های اطراف قطب شمال نسبت بآن افق ابدی الخفاء هستند . در عوض اطراف قطب جنوب آسمان را که نگاه خواهید کرد، ستاره ها و اشکال تازۀ که تا آنوقت ندیده بودید توجه شما را جلب خواهند نمود : در محلی بارتفاع قطب چهار ستاره واقع شده یکی از قدر اول و دو تا از قدر دوم و بشکل نوار درازی بموازات افق افتاده اند اینها کواکب اصلی صلیب جنوبی هستند . و درتحت ستارۀ روشن صلیب دو ستاره قدر اول واقع شده از صورت بزرگ قنطورس و پنج ستارۀ قدر دوم هم دراین محل افتاده است، در زیر صورت قنطورس و بطرف افق تعداد زیادی از ستاره های قدر سیم و چهارم دیده می شود که تعلقند بصورت سبع، در بالای صلیب ستاره هائی است که منتهی می شود بصورت باشکوه سفینه و آنجا جمعی کواکب درخشان در حول قطب منطقۀ مستدیری تشکیل داده اند و سهیل که پس شعرای یمانی روشنترین ستاره ها است در لنگر کشتی خود نمائی می کند .
(ب)- هر وقت می خواستید صورتهای منطقۀ استوائی را تماشا کنید رو به جنوب میایستادید الان باید برای این منظور روبشمال بایستید، در نتیجه:
(ج)- صورتهای استوائی عموماً بنظر شما وارونه خواهند رسید مثلا صورت باشکوه جبار را که مکرر دیده بودید در جنوب شرقی او ستارۀ شعرای یمانی می درخشید الان معکوس دیده می شود.
در اینجا مطلب دیگری هم بخاطر شما می رسد و آن اینکه در سابق صحبت کردیم مقابل ستارۀ جدی در امتداد محور زمین نقطۀ دیگریست که فقط از نیمکرۀ جنوبی دیده می شود، بلافاصله شما ستارۀ قطبی جنوبی را تفحص خواهید نمود، متأسفانه باین زودی و آسانی پیدا نخواهید کرد زیرا در جوار قطب جنوب ستارۀ که بقشنگی و آشکاری ستارۀ جدی باشد بطوریکه بتوان او را ستارۀ قطبی نامید وجود ندارد، ولی این افتقار ناحیۀ قطب تدارک شده است بعد دوبر روشنائی ستاره هائیکه احاطه دارند بر تمام منطقۀ جنوب چنانکه تفصیل هر یک از آنها گذشت .
                                و الحمدالله اولا و آخرا .
تقریظ حضرت آیت الله آقای آقاسیدکاظم طباطبائی مدظله درابتدای کتاب صفحه آسمان، آیت الله فاطمی:

الحمدالله الذی جعل فی السماء بروجاً وزینها للناظرین، والصلوه
والسلام علی اشرف الخلائق اجمعین، در این اوان سعادت اقتران رسالۀ شریفۀ صفحه آسمان نوشته آقای سید جواد فاطمی را برخوردار شده بمقدار وسع طاقت مطالعه نمودم بتایید ربانیه و قریحۀ مستقیمه بمفاد آیه شریفه(هوالذی جعل الشمس ضیاء والقمر نوراً و قدره منازل لتعلموا عددالسنین والحساب ما خلق الله ذلک الا بالحق یفصل الایات لقوم یعلمون، ان فی اختلاف اللیل والنهار و ما خلق الله السموات والارض لایات لقوم یتقون) متوجه شده حقیقه زحماتی کشیده و مساعی جمیله بخرج داده، برای ارشاد و هدایت طالبین سراج منیری روشن نموده و برای جامعۀ مسلمین خدمت شایانی کرده اند، فی الواقع این نامۀ منیفه نزد ارباب فن بسی نفیس و قابل تقدیر است، شکرا... سعیه و وفقه الله بتوفیقاته الکریمه و متع الله المسلمین بابکار افکاره . حرره الاحقر کاظم الطباطبائی 4 جمادی الثانی 1375 هـ . ق
 

مطالب مرتبط